Sunt enim omnes, qui in populum vitae necisque potestatem habent, tyranni, sed se Iovis
optimi nomine malunt reges vocari. Cum autem certi
propter divitias aut genus aut aliquas opes rem publicam tenent, est factio, sed vocantur illi optimates.
Si vero populus plurimum potest omniaque eius arbitrio reguntur, dicitur illa libertas, est vero licentia.
Sed cum alius alium timet, et homo hominem et ordo
ordinem, tum quia sibi nemo confidit, quasi pactio
fit inter populum et potentis; ex quo existit
id, quod Scipio laudabat, coniunctum civitatis genus;
etenim iustitiae non natura nec voluntas, sed inbecillitas mater est. Nam cum de tribus unum est optandum, aut facere iniuriam nec accipere aut et facere
et accipere aut neutrum, optimum est facere, impune
si possis, secundum nec facere nec pati, miserrimum
digladiari semper tum faciendis, tum accipiendis iniuriis. Ita qui primum illud adsequi
ch. 14
omni tote. Sapientia iubet
aug<e>r<e> opes, amplificare divitias, proferre finis (unde
enim esset illa laus in summorum imperatoru<m> incisa
monim<e>ntis: finis imperii propagavit, nisi aliquid de
alieno accessisset?), imperare quam plurimis, frui voluptatibus, pollere, regnare, dominari; iustitia autem
praecipit parcere omnibus, consulere generi hominum,
suum cuique reddere, sacra, publica, aliena non tangere. Quid igitur efficitur, si sapientiae pareas? divitiae, potestates, opes, honores, imperia,
regna vel privatis vel populis. Sed quoniam de
re publica loquimur, sunt inlustriora, quae publice
-- --
fiunt, quoniamque eadem est ratio iuris in utroque,
de populi sapientia dicendum puto. Ut iam omittam
alios, noster hic populus, quem Africanus hesterno
sermone a stirpe repetivit, cuius imperio iam orbis
terrae tenetur, iustitia an sapientia est e minimo omnium maximus factus?
